| les consonnes [ g ] et [ k ] | la consonne [ l ] | |
| - évolution | de [ ɛg ] et [ ɛk ] jusqu'à [ wa ] en français § 3.4 | de [ al ] en [ o ] en français § 3.1 | 
| - évolution | de [ ig ] et [ ik ], [ og ] et [ ok ] en [ wa ] en français § 3.5 | de [ ɛl ] en [ o ] en français § 3.2 | 
| - évolution | de [ ɔk ], [ ug ] et [ uk ] en [ ɥi ] en français § 3.6 | de [ ɔl ] en [ u ] en français § 3.3 | 
| - évolution | de [ al ] en [ au ] en néerlandais § 3.3 | |
| - évolution | de [ ul ] en [ au ] en néerlandais § 3.3 | 
- par ajout d'une voyelle devant le groupe de consonnes qui débute la syllabe : en espagnol et français.
| Préfixe | Origine en [ ă ] | Donne après apophonie en [ ĕ ] | Signification | 
| latin, ad- | dăre | latin, addĕre | ajouter, additionner | 
| latin, cum- | dăre | latin, condĕre | établir | 
| latin, re- | dăre | latin, reddĕre | rendre | 
| latin, prae- | făcĕre | latin, praefectus | préfet | 
| latin, re- | făcĕre | latin, refectorium | réfectoire | 
| latin, cum- | grădĭor | latin, congressus | rencontré | 
| latin, in- | grădĭor | latin, ingrĕdĭor | entrer dans | 
| latin, in- | tangĕre | latin, intĕgĕr | entier | 
| Préfixe ou suffixe | Origine en [ ă ] ou [ a ] | Donne après apophonie en [ u ] | Signification | 
| latin, in- | calcāre | latin, inculcāre | inculquer | 
| latin, ob- | căpĕre | latin, occupāre | occuper | 
| latin, ex- | causa | latin, excūsāre | excuser | 
| latin, ex- | claudĕre | latin, exclūdĕre | exclure | 
| latin, -tare | resalire | latin, rĕsultāre | rebondir, résulter | 
| latin, ex- | saltāre | latin, exsultāre | exulter | 
| latin, in- | saltāre | latin, insultāre | insulter | 
| Préfixe ou suffixe | Origine en [ ĕ ] | Donne après apophonie en [ ĭ ] | Signification | 
| latin, -tio | addĕre | latin, addītĭo | addition | 
| latin, -alis | hospĕs | latin, hospĭtālis | hôpital | 
| latin, -entia | lĕgĕre | latin, intellĭgentĭa | intelligence | 
| latin, dis- | lĕgĕre | latin, dīlĭgĕre | estimer, aimer | 
| latin, de- | rĕgĕre | latin, dīrĭgĕre | diriger | 
| latin, -mentum | sĕdĕre | latin, sĕdĭmentum | sédiment | 
| latin, prae- | sĕdĕre | latin, praesĭdēre | présider | 
| latin, cum- | tĕnēre | latin, contĭnēre | tenir ensemble | 
| latin, -culum | vĕhĕre | latin, vĕhĭcŭlum | véhicule | 
| Origine en [ g ] | donne après palatalisation [ ʒ ] | signification | 
| francique, galga | français, jalge † | jauge | 
| gaulois, garra | français, jarret | |
| latin, galbinus | français, jalne † | jaune | 
| latin, galina | français, géline † | poule | 
| latin, galire | français, jaillir | |
| latin, gamba | français, jambe | |
| latin, gambita | français, jante | |
| latin, gardinus | français, jardin | |
| latin, gaudire | français, jouir | |
| latin, gaudium | français, joie | |
| latin, virga | français, verge | |
| X (langue du Centre de la France), gaba | français, jabot | |
| Origine en [ k ] | donne après palatalisation [ tʃ ] | 
| anglais, ceosan † | anglais, choice (to) | 
| anglais, keap † | anglais, cheap | 
| anglais, keastr † | anglais, chester | 
| germanique, kalk † | anglais, chalk | 
| germanique, kasjus † | anglais, cheese | 
| germanique, kiltham † | anglais, child | 
| germanique, kinn † | anglais, chin | 
| germanique, kirika † | anglais, church | 
| 2.2.2.1. La voyelle dans [ ka ] est entravée, palatisation en [ ʃa ] | ||
| Origine en [ ka ] | donne après palatalisation [ ʃa ] | Signification | 
| français, ca-eine † | français, cha-eine † | chaîne | 
| français, calces † | français, calces † prononcé [ ʃa... ] | chausses | 
| français, cald † prononcé [ kald ] | français, cald † prononcé [ ʃald ] | chaud | 
| français, calx † | français, chalx † | chaux | 
| français, camel † | français, chamel † | chameau | 
| français, camp | français, champ | |
| français, canpegneus † | français, champignon | |
| français, capele † | français, chapelle 1 † | manteau | 
| français, carger † | français, charger | |
| français, Carles † | français, Charles | |
| français, carre † | français, char | |
| français, carier † | français, charrier | |
| français, castel † | français, châtel † | château | 
| français, catel † | français, chatel † | cheptel | 
| français, escalfer † | français, eschalfer † | échauffer | 
| gaulois, cambo | français, Chambéry | |
| gaulois, cambo | français, Chambord | |
| latin, Apud Castram | français, La Chastre † | La Châtre | 
| latin, cadentia | français, chance | |
| latin, calamellus | français, chalemel † | chalumeau | 
| latin, calamus | français, chalme † | chaume | 
| latin, calefacere | français, chauffer | |
| latin, calente | français, chalant | |
| latin, calumnia | français, chalenge † | chicane, défi | 
| latin, camera | français, chambre | |
| latin, campio | français, champion | |
| latin, cancellarius | français, chancelier | |
| latin, cancer | français, chancre | |
| latin, cannabis | français, chanvre | |
| latin, capitulum | français, chapitre | |
| latin, cappellus | français, chapel † | chapeau | 
| latin, captare | français, chacier † | chasser | 
| latin, Carolus Magnus | français, Charlemagne | |
| latin, casa | français, chaise † | petite maison | 
| latin, Casa Dei | français, La Chaise-Dieu | |
| latin, cattus ou gattus | français, chat | |
| latin, excappare | français, s'échapper | |
| picard, casse | français, châsse | |
| provençal cap virar | français, chavirer | |
| X (langue des Alpes), cala | français, chalet | |
| X (langue des Alpes), kamoke | français, chamois | |
| 2.2.2.2. La voyelle dans [ ka ] est libre, palatalisation en [ ʃə ] | ||
| Origine en [ ka ] | donne après palatalisation [ ʃə ] | Signification | 
| francique, blanka | français, blanche | |
| latin, bucca | français, bouche | |
| latin, caballus | français, cheval | |
| latin, caminata | français, cheminée | |
| latin, camminata | français, chemin | |
| latin, canicula | français, chenille | |
| latin, capitium | français, chevet | |
| latin, musca | français, mouche | |
| latin, tasca | français, tasche † | tâche | 
| 2.2.2.3. Palatalisation en [ ʃe ] | ||
| Origine en [ ka ] | donne après palatalisation [ ʃe ] | Signification | 
| latin, captivus | français, chétif | |
| latin, colocare | français, colcher † | coucher | 
| latin, mercatus | français, marché | |
| latin, peccatum | français, péché | |
| latin, trinicare | français, trancher | |
| 2.2.2.4. Palatalisation en [ ʃi ] | ||
| Origine en [ ka ] | donne après palatalisation [ ʃi ] | Signification | 
| latin, cacare | français, chier | |
| latin, canis | français, chien | |
| latin, caput | français, chief † | chef | 
| latin, casa | français, chiese † | chez | 
| 2.2.2.5. Palatalisation en [ ʃo ] | ||
| Origine en [ ka ] | donne après palatalisation [ ʃo ] | Signification | 
| français, cause | français, chose | |
| latin, cadere | français, choir | |
| latin, caumare | français, chômer | |
| latin, decadere | français, déchoir | |
| 2.2.2.6. Palatalisation en [ ʃy ] | ||
| Origine en [ ka ] | donne après palatalisation [ ʃy ] | Signification | 
| latin, caduta | français, chute | |
| Origine en [ al ] devant une consonne | donne après vocalisation [ au ] puis [ o ] | 
| catalan, alberginia | français, aubergine | 
| français, à le † | français, au | 
| français, albe† | français, aube | 
| français, calces † prononcé [ ʃal... ] | français, chausses | 
| français, cald † prononcé [ ʃald ] | français, chaud | 
| français, chalx † | français, chaux | 
| français, chalme † | français, chaume | 
| français, chevals † (s prononcé) | français, chevaux | 
| français, eschalfer † | français, eschauffer † | 
| français, falcon † | français, faucon | 
| français, Galtier † | français, Gautier | 
| français, jalge † | français, jauge | 
| français, jalne † | français, jaune | 
| français, maldit † | français, maudit | 
| français, malveise † | français, mauvais | 
| français, Tedbald † | français, Thibaut | 
| latin, alb-ispina | français, aubépine | 
| latin, alemosina | français, aumône | 
| latin, dalphinus | français, dauphin | 
| latin, fallita | français, faute | 
| latin, malva | français, mauve | 
| latin, salsa | français, sauce | 
| latin, salsicia | français, saucisse | 
| latin, saltare | français, sauter | 
| latin, salve | français, sauve | 
| latin, Vallis Clausa | provençal Vau-cluso | 
| occitan, calx | occitan, cauce | 
| occitan, Montalban | français, Montauban | 
| Origine en [ ɛl ] | donne après vocalisation [ eaw ] puis [ o ] | 
| français, anel † | français, anneau | 
| français, bel † | français, beau | 
| français, burel † | français, bureau | 
| français, chalemel † | français, chalumeau | 
| français, chamel † | français, chameau | 
| français, chapel † | français, chapeau | 
| français, châtel † | français, château | 
| français, coltel † | français, couteau | 
| français, faisel † | français, faisceau | 
| français, gastel † | français, gasteau | 
| français, hamel † | français, hameau | 
| français, oisel † | français, oiseau | 
| français, pel † | français, peau | 
| français, pincel † | français, pinceau | 
| français, tonel † | français, tonneau | 
| francique, helm | français, heaume | 
| provençal cabdel | français, cadeau | 
| Origine en [ ɔl ] | donne après vocalisation | |
| [ ou ] | puis [ u ] | |
| français, colcher † | français, coucher | [ kuʃe ] | 
| français, colp † | français, coup | [ ku ] | 
| français, eskolter † | français, escouter † | [ ɛskute ] | 
| français, fol † | français, fou | [ fu ] | 
| français, sol † | français, sou | [ su ] | 
| français, solder † | français, souder | [ sude ] | 
| latin, solsequia | français, souci | [ susi ] | 
| latin, volsura | français, voussure | [ vusyr ] | 
| latin, volvita | français, voûte | [ vut ] | 
| Origine en | donne après vocalisation | |
| [ al ] ou [ ul ] | [ ou ] | puis [ au ] | 
| germanique, gulth † | néerlandais, goud | [ Xaut ] | 
| germanique, salta † | néerlandais, zout | [ zaut ] | 
| germanique, Walter † | néerlandais, Wouter | [ vautər ] | 
| Latin | donne, en français, après vocalisation | |||||||
| origine en | mot | prononcé [ ej ] | écrit | puis prononcé [ oj ] | puis écrit au XIIème | puis prononcé [ we ] au XIIIème | puis [ wɛ ] au XVIème | puis [ wa ] à la Révolution | 
| [ ɛg ] | latin, legalis | [ lejal ] | léial | [ lojal ] | français, loyal | [ lwejal ] | [ lwɛjal ] | [ lwajal ] | 
| [ ɛg ] | latin, legem | [ lej ] | lei   | [ loj ] | français, loi | [ lwe ] | [ lwɛ ] | [ lwa ] | 
| [ ɛg ] | latin, regalis | [ rejal ] | reyal ? (non attesté) | [ rojal ] | français, royal | [ rwejal ] | [ rwɛjal ] | [ rwajal ] | 
| [ ɛg ] | latin, regem | [ rej ] | rei/reis   | [ roj ] | français, roi | [ rwe ] | [ rwɛ ] | [ rwa ] | 
| [ ɛk ] | latin, directum | [ drejt ] | dreit | [ drojt ] | français, droit | [ drwe ] | [ drwɛ ] | [ drwa ] | 
| [ ɛk ] | latin, necare | [ nejɛr ] | neier | [ nojɛr ] | français, noyer | [ nweje ] | [ nwɛje ] | [ nwaje ] | 
| [ ɛk ] | latin, pectorinus | [ pejtrinə ] | peitrine | [ pojtrinə ] | français, poitrine | [ pwetrinə ] | [ pwɛtrin ] | [ pwatrin ] | 
| [ ɛk ] | latin, tectum | [ tejt ] | teit | [ tojt ] | français, toit | [ twe ] | [ twɛ ] | [ twa ] | 
| [ ɛk ] | latin, Trecassis, puis français, Treche | [ trej ] | trei | [ troj ] | français, Troyes | [ trwe ] | [ trwɛ ] | [ trwa ] | 
| [ ɛk ] | latin, vectura | [ vejtyrə ] | veiture | [ vojtyrə ] | français, voiture | [ vwetyr ] | [ vwɛtyrə ] | [ vwatyr ] | 
| Latin | donne, en français, après vocalisation | |||||||||
| origine en | mot | prononcé | écrit | puis prononcé | puis prononcé | puis écrit au XIIème | puis prononcé [ we ] au XIIIème | puis [ wɛ ] au XVIème | puis [ wa ] à la Révolution | |
| [ ig ] | latin, dĭgĭtus | [ dijt ] | deit | [ dejt ] | [ dojt ] | français, doit puis doigt | [ dwe ] | [ dwɛ ] | [ dwa ] | |
| [ ig ] | latin, frῑgĭdus | [ frijd ] | ? | [ frejd ] | [ frojd ] | français, froid | [ frwe ] | [ frwɛ ] | [ frwa ] | |
| [ ig ] | latin, Lĭgēr | [ lijr ] | Lir | [ lejr ] | [ lojr ] | français, Loire | [ lwer ] | [ lwɛr ] | [ lwar ] | |
| [ ig ] | latin, nĭgēr | [ nijr ] | nir | [ nejr ] | [ nojr ] | français, noir | [ nwer ] | [ nwɛr ] | [ nwar ] | |
| [ ik ] | latin, avicella puis aucella | [ ojzɛl ] | oisel | [ ojzɛl ] | [ ojzeaw ] | français, oiseau | [ wezeaw ] | [ wɛzeaw ] | [ wazo ] | |
| [ ik ] | latin, bene dictus | [ bəneojzt ] | beneoit | [ bənejzt ] | [ bənojt ] | français, Benoît | [ bənwe ] | [ bənwɛ ] | [ bənwa ] | |
| [ ik ] | latin, dŏmnĭcella | [ damojzɛlə ] | damoiselle | [ dəmejzɛlə ] | [ dəmojzɛlə ] | français, demoiselle | [ dəmwezɛlə ] | [ dəmwɛzɛl ] | [ dəmwazɛl ] | |
| [ ik ] | latin, fῑcātum | [ fejs ] | feis | [ fej ] | [ foj ] | français, foie | [ fwe ] | [ fwɛ ] | [ fwa ] | |
| [ ik ] | latin, implĭcāre | [ ɛmplojer ] | employer | [ ɛmplojer ] | [ ɛmplojer ] | français, employer | [ ãplweje ] | [ ãplwɛje ] | [ ãplwaje ] | |
| [ ik ] | latin, lĭcēre | [ lijzir ] | lisir | [ lejzir ]   | [ lojzir ] | français, loisir | [ lwezir ] | [ lwɛzir ] | [ lwazir ] | |
| [ ik ] | latin, Pictavus | [ pijtu ] | ? | [ pejtu ] | [ pojtu ] | français, Poitou | [ pwetu ] | [ pwɛtu ] | [ pwatu ] | |
| [ ik ] | latin, pix | [ pijt ] | ? | [ pejt ] | [ pojs ] | français, poix | [ pwe ] | [ pwɛ ] | [ pwa ] | |
| [ ik ] | latin, strictus | [ strijt ] | ? | [ ɛstrejt ] | [ ɛstrojt ] | français, étroit | [ etrwe ] | [ etrwɛ ] | [ etrwa ] | |
| [ ik ] | latin, vicārĭus | [ vejer ] | veier | [ vejer ] | [ vojer ] | français, voyer † | [ vweje ] | [ vwɛje ] | [ vwaje ] | |
| [ ik ] | latin, vĭces | [ vijz ] | viz | [ fejs ] | [ fojs ] | français, fois | [ fwe ] | [ fwɛ ] | [ fwa ] | |
| [ ok ] | latin, focarium | [ ? ] | foier | [ foje ] | [ foje ] | français, foyer | [ fweje ] | [ fwɛje ] | [ fwaje ] | |
| [ ok ] | latin, locarium | [ ? ] | loier | [ loje ] | [ loje ] | français, loyer | [ lweje ] | [ lwɛje ] | [ lwaje ] | |
| [ ok ] | latin, vōcem | [ vojz ] | voiz | [ vojs ] | [ voj ] | français, voix | [ vwe ] | [ vwɛ ] | [ vwa ] | |
| Latin d'origine | donne après vocalisation | |||||
| origine en | mot d'origine | prononcé en latin aux Ier Vème | puis prononcé en français au IX ème | puis écrit | puis prononcé au XIVème | puis écrit | [ ɔk ] | latin, cŏquēre | [ kɔjere ] | [ kyirə ] | cvire | [ kɥirə ] | français, cuire | 
| [ ɔk ] | latin, octo | [ ɔjto ] | [ yit ] | vit | [ ɥit ] | français, huit | 
| [ ɔk ] | latin, nŏcēre | [ nɔjere ] | [ nyirə ] | nvire | [ nɥirə ] | français, nuire | 
| [ ɔk ] | latin, nox | [ nɔjt ] | [ nyit ] | noit   | [ nɥit ] | français, nuit | 
| [ ug ] | latin, fŭgĕre | [ fɔjr ] | [ fyir ] | fvir | [ fɥir ] | français, fuir | 
| [ uk ] | latin, dēdūcĕre | [ dedɔjere ] | [ dedyirə ] | dedvire | [ dedɥirə ] | français, déduire | 
| [ uk ] | latin, fructus | [ frɔjt ] | [ fryit ] | frvit | [ frɥi ] | français, fruit | 
| [ uk ] | latin, lūcēre | [ lɔjere ] | [ lyirə ] | lvire | [ lɥirə ] | français, luire | 
| [ uk ] | latin, subdūcĕre | [ subdɔjere ] | [ sedyirə ] | sedvire | [ sedɥirə ] | français, séduire | 
| Origine | donne après facilitation | 
| anglais, smoking | espagnol, esmoquin | 
| latin, stratum | espagnol, estrado | 
| allemand, Schrank | français, écran | 
| francique, skakkja | français, échasse | 
| francique, smalt | français, émail | 
| francique, stok | français, estoc | 
| francique, stok | français, étau | 
| germanique, skip | français, eschiper † | 
| gaulois, stannum | français, étain | 
| italien, schiffo | français, esquif | 
| italien, schizzo | français, esquisse | 
| italien, scrima | français, escrime | 
| italien, spadone | français, espadon | 
| italien, squadra | français, escouade | 
| italien, squadra | français, escadre | 
| italien, stoccata | français, estocade | 
| latin, excalefacere | français, escalfer † | 
| latin, exquadra | français, équerre | 
| latin, exquartare | français, écarter | 
| latin, extendere | français, estandard † | 
| latin, extupare | français, étuver | 
| latin, scacus | français, échecs | 
| latin, slavus | français, esclave | 
| latin, spatha | français, espee † | 
| latin, spatula | français, épaule | 
| latin, species | français, espice † | 
| latin, spinula | français, épingle | 
| latin, stare 3 | français, ester | 
| latin, status | français, estate † | 
| latin, stabulum | français, estable † | 
| latin, statua | français, estatue † | 
| latin, strictus | français, étroit | 
| latin, strata | portugais, estrada | 
| latin, exquintare | provençal esquinta | 
| En portugais ci-dessous, c'est le phonème [ l ] qui devient [ r ] | ||
| Langue d'origine | donne après rhotacisme | Signification | 
| français, clavier | portugais, cravo | clavecin | 
| francique, blank | portugais, branco | blanc | 
| latin, calamellus | portugais, caramelo | caramel | 
| latin, ecclesia | portugais, igreja | église | 
| latin, obligatus | portugais, obrigado | merci | 
| latin, plaga | portugais, praia | plage | 
| latin, platea | portugais, praça | place | 
| latin, plattus | portugais, prato | assiette | 
| latin, salicaceus | portugais, sargaço | sargasse | 
| Origine en [ w ] | prononcé | donne après évolution en [ gw ] | 
| arabe, Wad-el-Kabir | espagnol, Guadalquivir | |
| arawak, iwana | espagnol, iguana | |
| francique, wardôn | italien, guardare | |
| francique, warjan | italien, guarire | |
| francique, werra | espagnol, guerra italien, guerra portugais, guerra | |
| francique, wîtan | italien, guidone | |
| latin, vagina | [ wa ] | italien, guaina | 
| latin, vantus | [ wa ] | italien, guanto | 
| latin, vastare | [ wastare ] | italien, guastare | 
| latin, vinum | [ wi:num ] | breton, gwin | 
| quichua ahuacatl | [ awacatl ] | espagnol, aguacate | 
| quichua huanu | [ wanu ] | espagnol, guano | 
| Origine en [ w ] | donne après évolution en [ gw ], puis en [ g ] | Signification | 
| anglais, Wales | français, Galles | |
| français, Wuillaume | français, Guillaume | |
| francique, wahtôn | français, guetter | |
| francique, Walha | français, Gaule | |
| francique, walhisk | français, Gaulois | |
| francique, warjan | français, guarir † | guérir | 
| francique, warnjan | français, garnir | |
| francique, warôn | français, gare | |
| francique, waskon | français, gâcher | |
| francique, wastil | français, gastel † | gâteau | 
| francique, werra | français, guerre | |
| francique, wîtan | français, guide | |
| germanique, Walthari | français, Galtier | |
| germanique, wisa | français, guise | |
| latin, devastare | français, dégaster † | dévaster | 
| latin, vagina | français, gaine | |
| latin, vantus | français, gant | |
| latin, Vasconem | français, Gascon | |
| latin, vastare | français, gaster † | gâter | 
| latin, vespa | français, guespe † | guêpe | 
| latin, walare | français, galer † | s'amuser | 
| picard, warder | français, guarder † | garder | 
| picard, waufre | français, gaufre | 
| Origine en [ p ] | donne après évolution en [ pf ] au VIIIème | 
| germanique, appalaz | allemand, Apfel | 
| latin, persica | allemand, Pfirsich | 
| germanique, kampa | allemand, Kampf | 
| germanique, krappa | allemand, Krapfen | 
| latin, cuprum | allemand, Kupfer | 
| Origine | donne après évolution de la consonne [ f ] | 
| espagnol, facer † | espagnol, hacer | 
| espagnol, facienda † | espagnol, hacienda | 
| espagnol, fado † | espagnol, hado | 
| espagnol, fermosa † | espagnol, hermosa | 
| espagnol, ferrero † | espagnol, herrero | 
| espagnol, figado † | espagnol, higado | 
| espagnol, figo † | espagnol, higo | 
| espagnol, fijo † | espagnol, hijo | 
| espagnol, fongo † | espagnol, hongo | 
| espagnol, fostigar † | espagnol, hostigar | 
| espagnol, fablar † | espagnol, hablar | 
| Verbe de mode en latin | donne en français | ||||||
| prononcé [ ej ] | écrit | puis prononcé [ oj ] | puis écrit au XIIème | puis prononcé [ we ] au XIIIème | puis [ wɛ ] au XVIème | puis [ wa ] à la Révolution | |
| latin, habere | [ avejr ] | aveir   | [ avojr ] | français, avoir | [ avwer ] | [ avwɛr ] | [ avwar ] | 
| latin, debere | [ dəvejr ] | deveir | [ dəvojr ] | français, devoir | [ dəvwer ] | [ dəvwɛr ] | [ dəvwar ] | 
| latin, movere | [ movejr ] | moveir | [ muvojr ] | français, mouvoir | [ muvwer ] | [ muvwɛr ] | [ muvwar ] |